Historia Mszy Św: od Apostołów do Soboru Trydenckiego

Część 2 ->

Wprowadzenie

Liturgia chrześcijańska, jako centralny element życia religijnego Kościoła, ma korzenie sięgające czasów apostolskich. Niniejszy tekst skrótowo przedstawia rozwój liturgii katolickiej w okresie od czasów apostolskich po Sobór Trydencki, uwzględniając jej kluczowe elementy, takie jak wpływ judaizmu, kształtowanie się rytu w okresie prześladowań oraz rozwój który miał miejsce w kolejnych stuleciach. Został on sporządzony na podstawie odcinków 9. i 11. serii The Catholic Mass, podkastu SSPX Podcast.

Początki liturgii

Początki Mszy Świętej sięgają oczywiście Ostatniej Wieczerzy, którą apostołowie uznawali za prototyp wszelkich aktów liturgicznych. Na początkowe obrzędy liturgiczne wpływ miały także rytuały żydowskie. Jak czytamy w Dziejach Apostolskich, pierwsi chrześcijanie przez pierwsze dekady uczęszczali do Świątyni. Choć żydowskie ceremonie po śmierci Chrystusa straciły zdolność przekazywania życia wiecznego, uczestnictwo w nich było wciąż akceptowalne.

Pierwszą część liturgii – pierwowzór Mszy Katechumenów – stanowiły obrzędy w Świątyni, obejmujące czytanie Pisma Świętego, recytację psalmów i homilię. Następnie chrześcijanie gromadzili się w prywatnych domach, gdzie odprawiano pierwowzór dzisiejszej Mszy Wiernych. Tam ponawiano Ostatnią Wieczerzę oraz Ofiarę Kalwarii, czerpiąc wiele z żydowskich zwyczajów Wieczerzy Paschalnej.

Można przypuszczać, że Pan Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy, „składając dzięki”, modlił się psalmami, w szczególności Psalmem 117 i 135, które Żydzi odmawiali podczas Wieczerzy Paschalnej. Modlitwy te znalazły swoje miejsce w pierwszych wersjach Kanonu. Cała Msza Święta nazywana była wówczas Eucharystią, czyli po grecku Dziękczynieniem.

Liturgia w czasach prześladowań

Pierwsze trzy wieki chrześcijaństwa były czasem prześladowań, dlatego chrześcijanie gromadzili się w domach prywatnych i katakumbach, by unikać represji. Zebrania te, choć skromne w formie, miały głęboko duchowy charakter. Centralnym punktem tych spotkań była Eucharystia, sprawowana zgodnie z nakazem Jezusa.

Ważnym elementem liturgii tego okresu było wspominanie męczenników. W modlitwach liturgicznych nawiązywano do ich świadectwa wiary, co przyczyniło się do rozwoju kultu świętych. Wiele z tych praktyk przetrwało do późniejszych czasów, stając się integralną częścią tradycji liturgicznej Kościoła.

Formalny podział liturgii na Mszę Katechumenów i Mszę Wiernych został wprowadzony między II a III wiekiem. Prostota tych obrzędów sprzyjała zachowaniu ich jednolitości, co zaczęło się zmieniać dopiero po ustaniu prześladowań.

Okres różnorodności rytów

Wydany w 313 roku Edykt Mediolański, który zakończył prześladowania chrześcijan, umożliwił swobodny rozwój liturgii i wzbogacenie jej form. Jednoczesny rozwój w różnych częściach cywilizowanego świata sprzyjał jednak większej różnorodności w sposobach celebracji. Różnorodność tę dodatkowo potęgował napływ pogan wchodzących do Kościoła, którzy wzbogacali lokalne ryty. Kultura rzymska i grecka, znajdujące się wówczas w okresie rozkwitu, dostarczały Kościołowi inspiracji do przyjęcia niektórych godnych tego zwyczajów.

Warto pamiętać, że w tym czasie papież nie określił jeszcze jednolitego rytu obowiązującego dla całego Kościoła. W różnych ośrodkach chrześcijaństwa powstawały więc liczne odmiany liturgii, które jednak łączyły te same główne elementy, takie jak:

• Mszę Katechumenów – składającą się z czytań, psalmów, modlitw i homilii
• Mszę Wiernych – składającą się z ofiarowania, modlitwy eucharystycznej i komunii
• Modlitwa Ojcze Nasz

Różnice są następujące:

• Wspomnienia żywych i zmarłych oraz wymienianie imion osób, za które ofiarowana jest Msza, w Kościele Zachodnim odbywają się w ramach Kanonu, natomiast w Kościele Wschodnim – poza Kanonem.

• Epikleza, czyli wezwanie Ducha Świętego do uświęcenia ofiary, w Kościele Wschodnim następuje po słowach konsekracji, podczas gdy w Kościele Zachodnim ma miejsce wcześniej – przed konsekracją.

Niektóre ośrodki zyskują większe znaczenie i stają się Patriarchatami. Naturalnie, wspólnoty skupione wokół tych ważnych ośrodków, czerpią z wykształconych tam rytów:

1. Rzym
   • ryt rzymski
   • ryt galikański (Francja)
     • ryt celtycki (Irlandia i Szkocja)
     • ryt mozarabski (Hiszpania)
     • ryt ambrozjański (Mediolan)
2. Konstantynopol
3. Aleksandria
   • ryt koptyjski
   • ryt abisyński (etiopski)
4. Antiochia i Jerozolima
   • ryt wschodniosyryjski (w tym nestoriański, chaldejski, malabarski)
   • ryt zachodniosyryjski (w tym jakobici, maronici, ryt armeński, ryt bizantyjski – dzisiejszy prawosławny)

Warto zauważyć, że w tym okresie uwaga Kościoła skupiała się na fundamentalnych debatach teologicznych. Ujednolicenie rytu nie było zapewne priorytetem dla papieży, ważniejsze było bowiem rozprzestrzenianie doktryny niż jej wierne zachowywanie w jednolitej formie. Z tego powodu liturgia była odprawiana w językach zrozumiałych dla większości wiernych, co odpowiadało dynamicznemu rozwojowi Kościoła. Nie możemy więc sytuacji tej porównywać do czasów obecnych, gdzie ważniejsze stało się zachowanie doktryny, czemu sprzyja używanie jednolitego języka liturgicznego.

Pierwszy opis Kanonu Mszy Świętej rytu antiochijskiego znajdujemy w dokumencie Konstytucje Apostolskie, datowanym na IV wiek. Opisy tego rytu pojawiają się również w katechezach Cyryla Jerozolimskiego. Kolejne źródła to Dziennik Egerii oraz homilie Jana Chryzostoma, zawierające komentarze dotyczące liturgii.

Najstarszym pełnym tekstem liturgii wschodniej jest grecka Liturgia Św. Jakuba z ok. VII wieku. Liturgia ta była potem zaadoptowana przez moronitów. Św. Bazyli i Św. Jan Chryzostom zaadoptowali ją do późniejszego rytu bizantyjskiego.

Reformy św. Grzegorza Wielkiego

Św. Grzegorz Wielki, wybrany na papieża w 590 roku, był benedyktyńskim mnichem, wcześniej pełniącym funkcję legata papieskiego w Konstantynopolu. Jednym z jego głównych celów było ujednolicenie liturgii, co osiągnął, zbierając istniejące modlitwy i ryty mszalne w jeden zbiór, znany dziś jako Sakramentarz Gregoriański. W tym samym czasie powstał także Antyfonarz, zawierający części zmienne Mszy Świętej, takie jak introity i graduały. Dokumenty te stały się podstawą późniejszego Mszału, a wiele z ich treści, w tym Kanon, pozostało niezmienionych w Mszy Trydenckiej.

Skodyfikowany wzorzec odprawiania liturgii początkowo narzucono diecezjom włoskim. Pozostałe ośrodki zachodniego chrześcijaństwa były zachęcane do jego przyjęcia, co wiele z nich uczyniło.

Św. Grzegorz Wielki jest również znany z wkładu w muzykę kościelną, dziś określaną jako Chorał Gregoriański. W Antyfonarzu zebrał teksty stałych części Mszy Świętej, a istnieją przesłanki, że sam skomponował melodię do niektórych z nich.

Reformy św. Grzegorza miały na celu zachowanie równowagi między tradycją a potrzebami wspólnot chrześcijańskich. Papież dopuszczał zachowanie lokalnych tradycji liturgicznych, pod warunkiem ich zgodności z doktryną Kościoła. Jego działania znacząco przyczyniły się do umocnienia liturgii rzymskiej jako wzorca dla całego Kościoła zachodniego.

Karol Wielki

Po okresie destabilizacji politycznej, jaki nastąpił po upadku Cesarstwa Zachodniego, monarchowie zaczęli odgrywać znaczącą rolę w kształtowaniu liturgii. Jedną z najważniejszych postaci tego okresu był Karol Wielki (Charlemagne), który w VIII wieku, jako cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, zainicjował proces standaryzacji liturgii w swoim imperium.

Pepin Krótki, król Franków i syn Karola Młota, został w połowie VIII wieku poproszony przez papieża św. Stefana o ochronę Rzymu przed Longobardami. Podczas pobytu w Rzymie zapoznał się z liturgią rzymską. W konsekwencji jego synowie, zwłaszcza Karol Wielki, zapraszali wysłanników z Rzymu, aby uczyli duchowieństwo francuskich ziem rytu rzymskiego. Na zaproszenie Karola Wielkiego członkowie papieskiego dworu zakładali szkoły chorału gregoriańskiego, promując rozwój liturgii.

Wielu kapłanów, dążąc do większej jedności z Rzymem, porzucało swoje lokalne ryty, które, choć ważne i dozwolone, ustępowały miejsca rytowi rzymskiemu. W efekcie, do chwili śmierci Karola Wielkiego w 814 roku, ryt rzymski skodyfikowany przez św. Grzegorza Wielkiego stał się dominującym w całym Świętym Cesarstwie Rzymskim. Lokalne ryty przetrwały jedynie w niektórych ośrodkach, takich jak Mediolan (ryt ambrozjański) czy muzułmańska Hiszpania (ryt mozarabski), gdzie Kościół funkcjonował na ograniczoną skalę.

Przyjęcie jednolitego rytu na całym obszarze cesarstwa spowodowało kontrreakcję w postaci rozwoju lokalnych dodatków do liturgii w ciągu następnych kilku stuleci (IX–XI wiek). Niektóre z nich ostatecznie zostały przyjęte do rytu rzymskiego. Kopiści oryginalnego Sakramentarza przesłanego Karolowi przez papieża Adriana dodawali lokalne francuskie elementy, które ostatecznie zostały włączone do Rzymskiego Sakramentarza. W szczególności galikańskim wpływom przypisuje się różnorodność roku liturgicznego oraz symboliczne ceremonie, takie jak święcenie świec, popiołów czy obrzędy Wielkiego Tygodnia.

Kolejną istotną częścią Mszy Świętej pochodzącą z Francji jest wprowadzone w XIII wieku Ofiarowanie (Ofertorium), które zastąpiło dawne dary wiernych zanikłe w V wieku. W tym samym okresie pojawiło się również obchodzenie Święta Bożego Ciała.

Zakony monastyczne jako strażnicy tradycji liturgicznych

Zakony monastyczne, szczególnie benedyktyni, odegrały kluczową rolę w zachowywaniu i rozwijaniu tradycji liturgicznych. Klasztory były miejscami, gdzie przechowywano manuskrypty liturgiczne, kopiowano teksty i komponowano nowe modlitwy oraz hymny. Benedyktyni, kierujący się regułą Ora et labora, uczynili liturgię centralnym elementem swojego życia duchowego.

Wiele praktyk liturgicznych, które dzisiaj są integralną częścią Mszy Św., wywodzi się z klasztorów. Na przykład Asperges, czyli pokropienie wiernych wodą święconą przed Mszą, było pierwotnie praktykowane w klasztorach jako przygotowanie do celebracji liturgii. Zakony monastyczne wprowadziły również nowe święta, takie jak Dzień Zaduszny (klasztor w Cluny), które zostały później przyjęte przez cały Kościół.

Tradycja Chorału Gregoriańskiego również była pielęgnowana i rozwijana przez zakony. Także hymny maryjne oraz pieśni ku czci świętych zostały włączone do liturgii dzięki staraniom mnichów. Liturgia klasztorna, chociaż zorientowana na życie wspólnotowe, miała również wpływ na parafialne praktyki liturgiczne.

Reformacja i jej wpływ na liturgię

Początek epoki renesansu przynosi pewną dekadencję w rozwoju liturgii. Reakcją na to jest herezja antyliturgiczna, która ostatecznie przybiera formę Reformacji. Reformatorzy, tacy jak Marcin Luter, krytykowali katolicką liturgię za jej złożoność i ofiarny charakter. Protestanci postulowali uproszczenie liturgii, eliminacja gestów tj. klękania, ograniczenie jej do Słowa Bożego i kazania, a także wprowadzenie języków narodowych zamiast łaciny. Postulowano również eliminację samego kapłaństwa,

Zmiany te miały na celu uczynienie liturgii bardziej dostępną dla wiernych, ale jednocześnie wiązały się z odrzuceniem wielu tradycji Kościoła. Katolicka odpowiedź na te wyzwania była stanowcza. Sobór Trydencki, zwołany w latach 1545–1563, miał na celu obronę tradycyjnej liturgii i jej reformę w celu wzmocnienia jedności Kościoła.

Sobór Trydencki i Msza Wszechczasów

Papież Paweł IV podjął szereg prac przygotowawczych, których rezultaty przedstawił Soborowi w celu sfinalizowania reformy i skodyfikowania liturgii. Jednakże, nie udało się osiągnąć pełnej realizacji tego celu. Na ostatniej sesji Sobór przekazał to zadanie z powrotem papieżowi.

Dopiero jednak kolejny papież, Pius V, zwieńczył dzieło, publikując w 1570 roku Mszał Rzymski w ramach bulli Quo Premium Tempore:

Postanowiliśmy więc przekazać to zadanie wybranemu komitetowi uczonych; a oni, porównując na każdym etapie swojej pracy i z najwyższą uwagą starożytne kodeksy z Naszej Watykańskiej Biblioteki oraz odpowiednie (oryginalne lub poprawione) kodeksy z innych źródeł, konsultując to ponadto z pismami uznanych starożytnych autorów, którzy zapisali nam w testamencie treści dotyczące odprawianych świętych rytów, odtworzyli w ten
sposób sam Mszał w pierwotnej formie i rycie świętych Ojców.

Gdy efekty tej pracy zostały poddane dokładnemu rozpatrzeniu, a następnie poprawieniu, wówczas My, po głębokim rozważeniu, nakazaliśmy, iż końcowy ich wynik będzie bezzwłocznie wydrukowany i wydany w Rzymie, tak aby wszyscy mogli cieszyć się owocami tej pracy: aby księża wiedzieli jakich modlitw używać, oraz jakich odtąd, przy odprawianiu Mszy świętych, rytów i ceremonii przestrzegać.

W dokumencie papież nakazuje przyjęcie rytu rzymskiego w całym Kościele Zachodnim, rezygnując z lokalnych rytów. Bulla zezwala jednocześnie na kontynuację rytów tj. dominikański, mozarabski czy ambrozjański, które istniały dłużej niż 200 lat.

Czy jedność liturgii jest konieczna?

Rozważając dzieje Mszy Św. widzimy więc, że całkowita unifikacja liturgii nie jest wcale wymagana. Widać to chociażby na przykładzie rytów wschodnich, których bulla nie dotyczyła. Nie można też twierdzić, że w ustanowionym rycie nie można było wprowadzać żadnych zmian. Przykład papieża Jana XXIII, który dodał imię św. Józefa do Kanonu, pokazuje, że pewne modyfikacje były jak najbardziej dopuszczalne.

Głównym problemem nowej Mszy (Novus Ordo Missae) nie jest więc jej inny porządek czy teksty do wyboru celebransa. Kluczową kwestią pozostaje przekazywanie wiary. Bulla Quo Primum Tempore potwierdza, że Msza Trydencka skutecznie przekazuje Świętość, oraz pielęgnuje pobożność i katolicką wiarę, czego niestety nie możemy powiedzieć o nowej Mszy.